پرداخت کامل به آواها و نواهای مرتبط با ایام سوگواری شهادت حضرت سیدالشهدا در گذرگاه تاریخ به طور حتم نیازمند بررسی‌های همه جانبه ای است که انعکاس آن در گزارش‌های رسانه‌ای طبیعتاً فقط محدود به بازتاب چکیده‌ای از این اقیانوس بیکران می‌شود.

شرایطی که اگرچه در این سال‌ها به دلیل بعضی نگاه‌های تحریف یافته، غیر علمی و ممزوج با برخی دیگر از گونه‌های موسیقایی توسط بعضی از آواگران و ذاکران حسینی به سمت و سوی دیگری رفته و خوب یا بد با استقبال مخاطبان نیز مواجه شده، اما می‌تواند نمایشگر قدرت و عظمتی باشد که این نوع موسیقی‌ها به واسطه الهام از حماسه عظیم و تا ابد ماندنی عاشورا و البته نبوغ و استعداد مثال‌زدنی هنرمندان ایرانی دربرگیرنده ابعاد متنوع و جذابی هستند که گوش هر شنونده‌ای را نوازش می‌کند. و ای‌کاش تعداد بیشتری از ذاکران، نوحه خوانان و راویان موسیقایی این بخش مهم از تاریخ در خوانش آنچه به عزاداران و ارادتمندان حضرت سیدالشهدا ارائه می‌دهند، از این گنجینه گرانبها بهره مند شوند.

یکی از پژوهش‌های موسیقایی در این حوزه سال ۱۳۹۱ به همت محسن شریفیان پژوهشگر موسیقی نواحی بوشهر در قالب پروژه «اهل ماتم ۱ و ۲» پیش روی مخاطبان قرار گرفت. ذکر این نکته هم لازم است که بخش‌های پژوهشی و صوتی این مجموعه توسط نشر «ماهور» به مدیریت محمد موسوی منتشر و به رشته تحریر در آمده و هم اکنون با اجازه ناشر در دسترس مخاطبان قرار می‌گیرد.

معرفی اجمالی موسیقی سوگواری بوشهر

محسن شریفیان در ابتدای پژوهش نامه موسیقایی که در قالب ارائه نمونه‌های صوتی نیز در اختیار شنوندگان قرار گرفته ابتدا به معرفی اجمالی موسیقی سوگواری بوشهر پرداخته و نوشته است: موسیقی سوگواری بوشهر از نظر تنوع و کثرت ملودی، بخش اعظم موسیقی این منطقه را شامل می‌شود. این نوع موسیقی از نظر تعلق ملودی و مضمون با آئین‌های مذهب شیعه پیوند یافته است. موسیقی سوگواری نسبت به دیگر فرم‌های موسیقی محلی بوشهر کمتر تغییر کرده است از این رو حفظ و معرفی آن امری ضروری به نظر می‌رسد.

موقعیت استراتژیک این منطقه در معرفی گونه‌های مختلف موسیقی بوشهر اهمیت ویژه ای دارد. بوشهر در طول تاریخ گذرگاه و محل سکونت قوم‌های مختلفی بوده است و هرکدام به طور طبیعی تأثیر خاص خود را داشته‌اند.

برای نمونه پس از ورود بردگان آفریقایی به بندر بوشهر بخش قابل توجهی از موسیقی تحت تأثیر سیاهان آفریقایی قرار گرفت که می‌توان به مراسم «سنج و دمام» و «لیوا» اشاره کرد. تجارت و دریانوردی اهالی این منطقه نیز در تبیین موسیقی بوشهر مورد توجه است. دریانوردی ساکنان این سامان به کشورهای سومالی، تانزانیا، چین، هند و سوغات موسیقایی جاشوان بوشهری به مردم زادگاهشان کاملاً مشهود است.

بعد از این موارد که باعث گستردگی فرهنگ موسیقایی این دیار شده است باید به تعامل هنری این منطقه با مناطق و قوم‌های ایرانی همجوار نیز اشاره کرد. این پیوندها به خوبی در مضمون اشعار، خصوصیات ملودی و نام قطعات مشهود است. از این میان می‌توان به موسیقی عشایر استان بوشهر در مناطق جم و دشتستان و نیز موسیقی لرزبان های ساکن در بلوکاتِ «حیات داوود» و «لیراوی» اشاره کرد.

تاثیرات طبیعت و جغرافیا در موسیقی بوشهر

شریفیان اضافه می‌کند: ویژگی‌های محیط جغرافیایی نیز باعث شکل گیری و به وجود آمدن فرم‌ها و آوازهای خاصی شده است. تأثیر دریا، گرما و خشکسالی در جای جای موسیقی این دیار احساس می‌شود. برای مثال کار بر روی دریا، آوازهایی را جهت هماهنگی و رفع خستگی در انجام کارهای جمعی به وجود اورده است که به آن «نی مه» می‌گویند.

تأثیر پذیری موسیقی بوشهر از فرهنگ و تمدن ملی کشور نیز حائز اهمیت است. به کارگیری زبان و اصطلاحات ملی، استفاده از اشعار و اسطوره های ایرانی، احترام به باورها و برپایی سنت‌ها و آئین‌های ملی از جمله عواملی هستند که در ایجاد فرم‌های مختلف موسیقی و دادن رنگ ملی به موسیقی بوشهر مؤثر بوده‌اند. از بارزترین این اثر می توان به «شاهنامه خوانی»، «مثنوی خوانی»، «نظامی خوانی» و نیز «خیام خوانی» اشاره کرد که با ادغام در فرهنگ و هنر بوشهر جلوه‌های جنوبی به خود گرفته‌اند.

در میان عوامل مختلف تأثیرگذار بر موسیقی بوشهر باید به تأثیر ادیان رایج در دوره‌های مختلف نیز اشاره کرد چرا که این موضوع در ایجاد گونه‌های مختلف موسیقی مذهبی بی تأثیر نبوده است. آثار به دست آمده از مذاهب مختلف از جمله آتشکده زرتشتیان و سالن‌های ویژه همسرایی‌های مذهبی در صومعه‌های مسیحیان ایرانی زمان ساسانیان در جزیره خارک گواه رواج و شکوه برگزاری آئین و آوازهای مذاهب مختلف در بوشهر بوده است.

تاریخ موسیقی سوگواری در بوشهر و یک گزارش خارجی

محسن شریفیان در ادامه این پژوهش موسیقایی خود آورده است: «قدر مسلم موسیقی سوگواری در بوشهر سابقه کهن دارد. سوگواری فعلی و موسیقی ویژه آن در استان بوشهر که اغلب در کنار آئین‌های مذهب تشیع تداوم یافته و معمولاً در مراسم عزاداری بزرگان مذهبی تا به امروز باقی مانده است یکی از با سابقه ترین این نوع مراسم و موسیقی در ایران محسوب می‌شود.

بنابر تحقیقات انجام شده خاندان آل بویه از بنیان گذاران و مروجان سوگواری در بین شیعیان هستند و از آنجا که استان بوشهر در آن زمان یکی از مراکز مهم حکومت دیلمیان به شمار می رفته، می‌توان بر این نظر بود که شروع عزاداری مذهبی شیعیان در این منطقه کهن به قدمت حضور دیلمیان در بوشهر یعنی حدود هزار سال پیش بر می‌گردد.

برای اثبات حضور آل بویه در استان بوشهر می‌توان به بندر دیلم اشاره کرد. این بندر به احتمال قوی نام خود را از سلسله دیلمیان و آل بویه گرفته است وهمین موضوع حضور این خاندان را در استان بوشهر نشان می‌دهد.

اما در شهرستان بوشهر یکی از قدیمی ترین گزارش‌های عزادارای مربوط به سال ۱۷۶۵ میلادی است. گزارش راجع به برگزاری مراسم عزاداری و شبیه خوانی توسط شیعیان در جزیره خارک است که توسط سروان کارستن نیپور مشاهده شده و به ثبت رسیده است. گزارش یاد شده هم شکوه برگزاری مراسم عزاداری در بوشهر را در دوران سلسله زندیه به خوبی نشان می‌دهد.

این پژوهشگر و نوازنده شناخته شده موسیقی نواحی بعد از ارائه این مطلب اجمالی درباره تاریخ موسیقی سوگواری در بوشهر است به معرفی گونه‌های مختلف موسیقی سوگواری این منطقه از کشورمان پرداخته و با معرفی اجمالی هر یک به ارائه نمونه‌های صوتی نیز می‌پردازد.

«بیت خوانی» و شناختن یکی از آوازهای رایج موسیقی محلی بوشهر

نویسنده مجموعه «اهل ماتم» در این بخش ابتدا به معرفی هنر «بیت خوانی» پرداخته و در این باره چنین می‌نویسد: بیت خوانی یکی از آوازهای رایج در موسیقی محلی بوشهر است. این آواز دلنشین که لهجه و لحن موسیقایی جنوب ایران به خوبی در آن مشهود است با نوایی تقریباً یکسان در اکثر مناطق استان بوشهر به ویژه روستاها شنیده می‌شود.

بیت خوانی در بوشهر به دو شیوه نزدیک به هم خوانده می‌شود: یکی در مجالس سرور، همچون حنا بندان با عنوان «بیت راسونه» و دیگری متضاد آن در مراسم عزاداری ماه محرم با عنوان «بیت وارونه» با اشعار خاص خود.

بیت عزا با همان ویژگی‌های بیت خوانی در عروسی، شبیه آواز شوشتری اجرا می‌شود. با این تفاوت که شروع این بیت خوانی معمولاً از درجه پنجم گام همایون است.

همین تفاوت جزئی، دراجرای بیت عزا، باعث تفکیک آن از آواز بیت خوانی در عروسی شده است. پس از پایان هر بیت عزا، زن‌های مجلس «کِل» می کشند. این کِل به «کل واری» یا «وارونه» معروف است. کل عزاداری طولانی‌تر از کل عروسی است و آخر با جیغ زدن زن‌ها که به «لیک» می‌گویند به پایان می‌رسد.

«سنج و دمام نواز» و داستان‌های تو در توی شنیدنی

شریفیان بر اساس پژوهش‌هایی که احصا کرده معتقد است: بوشهری‌ها رسم سنج و دمام را معمولاً لازمه مراسم سینه زنی می‌دانند. در گذشته بیش از انجام اکثر مراسم مذهبی – مانند تعزیه- روضه خوانی، پامنبری و حتی شام غریبان اجرا می شده تا جایی که اجرای این مراسم خبری برای شروع اکثر مراسم مذهبی بوده است. به همین دلیل قطعه سنج و دمام در مراسم مذهبی اهمیت ویژه ای پیدا کرده و جزئی از موسیقی مذهبی – سوگواری بوشهر شده است.

برای اجرای این آئین، دسته‌های سنج و دمام قطعه خود را از نقطه‌ای مشخص در محل آغاز می‌کنند به طوری که همه اهالی محل بنوانند صدای آن را بشنوند. پس از چند دقیقه نوازندگی، گروه در حین نواختن به طرف مسیر مشخص شده خود حرکت می‌کنند و هنگام رسیدن به پایان مسیر – محل برگزاری مراسم سوگواری – بعد از چند دقیقه قطعه را تمام می‌کنند. مدت زمان اجرای این تنها قطعه ضربی بدون کلام در موسیقی بوشهر معمولاً بیشتر از بیست دقیقه به درازا نمی‌کشد. گفتنی است سرعت اجرای سنج و دمام – همانند سایر قطعات موسیقی بوشهر – به طور غیر محسوسی بیشتر می‌شود.

در بوشهر محله محله‌های مختلف مراسم مذهبی خود را جدا از یکدیگر برگزار می‌کنند. هرکدام از آنها یک گروه سنج و دمام مستقل دارند. این گروه بندی ها در گذشته اهمیت زیادی داشته‌اند و محله‌ها با یکدیگر در رقابت بوده‌اند. هر گروه ساز و نوازنده مخصوص به خود را داشته است. این موضوع تا جایی مد نظر بوده که در بعضی از محله نسبت به نوع نژاد نوازنده و یا اینکه نوازنده گروه اهل کدام محله است حساسیت نشان می داده‌اند. همچنین بین آنها رسم بوده فقط در مرز محله‌های خود و برابر ساعت‌های از پیش تعیین شده این مراسم را اجرا کنند. برگزار کنندگان مراسم مذهبی محله‌های مختلف، برای عدم تداخل ساعت‌های برگزاری مراسم، ساعت‌هایی را با هم توافق کرده بودند. عدم توجه به این توافق زمینه بروز اختلاف و درگیری را فراهم می کرده است.

قصه‌ای منسوب به هند که مورد اتفاق نیست

این نوازنده و پژوهشگر موسیقی نواحی بوشهر در بخش دیگری از پژوهش خود عنوان کرده است: قدیمی ترین گزارش از اجرای مراسم سنج و دمام در بوشهر مربوط به گزارش روزنامه مظفری پیرامون برگزاری عزاداری به مناسبت درگذشت مظفرالدین شاه در بندر بوشهر است. قدیمی ترین سند تصویری موجود پیرامون مراسم «سنج و دمام» در بندر بوشهر نیز مربوط به دوره قاجار است. در قطعه «سنج و دمام» سازهای بوق، دمام و سنج نواخته می‌شوند. سازهای مذکور از نخستین آلات موسیقی و جزو سازهای جنگلی هستند و ریشه درموسیقی محلی آفریقا دارند. این گونه سازها از همان ابتدا به عنوان وسیله‌ای برای اعلام خبر و تجمع مردم به کار می رفته‌اند. یکی از علل نواختن این آلات در آئین موردنظر ما نیز همین موضوع است.

اولین بار سازهای سنج و دمام از آفریقا به این منطقه آورده شدند. ابتدا توسط خودشان در این منطقه نواخته می‌شدند تا اینکه در بوشهر شکل خاص و مقدسی به خود گرفتند و سرانجام مورد قبول مردم واقع شدند. بنابراین پیدایش این سازها در بوشهر مصادف بوده است با مسافرت‌های دریایی مردم این منطقه به آفریقا و به ویژه مهاجرت اقوام آفریقایی که بیشتر به عنوان برده به بوشهر آورده می‌شدند.

شریفیان در ادامه توضیحات این بخش ضمن ارائه توضیحاتی مبسوط در حوزه تاریخی ورود سنج و دمام به بوشهر، به پرداخت خود به موسیقی سوگواری منطقه بوشهر در این حوزه اشاره کرده است: پیرامون ورود سازهای دمام و بوق شاخی به بندر بوشهر عده‌ای بر این نظرند: چون تعدادی از سازهای مورد استفاده در مساجد بوشهر از هند خریداری شده است این احتمال می‌رود که شکل این مراسم نیز در اصل هندی باشد اما هندی بودن این مراسم مورد اتفاق نیست.

منبع: مهر