استاد شجریان طی سال‌ها فعالیت هنری، آثار بسیاری از شاعران بزرگ ادبیات فارسی را، از حافظ و سعدی و مولانا گرفته تا خیام و باباطاهر و … در دستگاه‌های مختلف موسیقی ایرانی اجرا و از این طریق هنرش را جاودانه کرد. روحی که استاد شجریان در کالبد موسیقی ایرانی دمید، باعث شد که این میراث سترگ فرهنگی، فرایند تکامل و بالیدن خود را با شتابی قابل قبول طی کند و شاگردان و پیروان سبک استاد در این عرصه، زمینه را برای رونق بیش از پیش این هنر اصیل ایرانی فراهم ‌آورند. البته بدیهی است که باید مواضع هنری استاد شجریان را از  برخی از مواضع سیاسی   جدا کرد؛ هر چند که خود او نیز، برای فاصله گرفتن از این فضا، در مصاحبه‌ای با روزنامه ایران و به منظور جلوگیری از فعالیت برخی سوءاستفاده‌گران، تأکید کرده‌است: «شما فرض کنید هر نظامی؛ مثلا در نظام جمهوری اسلامی که همه آن را پذیرفتند، یک آدمی می‌آید یک کار اشتباهی می‌کند. ما به او تذکر می‌دهیم. این تذکر دلیل آن نیست که با نظام جمهوریت مخالفیم. این آدم اشتباهی کرده و دروغی گفته است، به او تذکری می‌دهیم. یا وقتی به یک نفر می‌گوییم تو حق توهین‌کردن به مردم را نداری، این در افتادن با کل نظام نیست. عده‌ای می‌خواهند سوءاستفاده کنند که چون این شخص به وزیر یا رئیس‌جمهور گفته این کار را اشتباه انجام دادی، پس این آدم با اصل جمهوری مخالف است که این ستم است.» در ادامه، گفت‌وگوی ما را درباره شخصیت والای هنری استاد شجریان، با دکتر شاهین فرهت، موسیقی‌دان شناخته شده معاصر و استادان ادب فارسی، دکتر محمدجعفر یاحقی و دکتر ابوالقاسم قوام می‌خوانید.

رجوع شجریان به یک سنت تاریخیِ ادبی

دکتر محمدجعفر یاحقی، ابتدا از گذشتۀ شعر فارسی می‌گوید که شاعرانی مانند رودکی شعرشان را به همراه موسیقی اجرا می‌کردند و معتقد است شاید برای همین در زبان فارسی، واژۀ سرودن را برای شعر به کار می‌بریم. این استاد دانشگاه درباره تأثیر هنر استاد شجریان در آشنایی مردم جامعه با ادبیات فارسی می‌افزاید: «در روزگار ما کسانی مانند زنده‌یاد شجریان از موسیقی برای معرفی ادبیات استفاده کردند که این رجوع به یک سنت تاریخی است؛ سنتی که زبان حال ادبیات ماست و آن را به حال و روحیه احساسی انسان نزدیک می‌کند و اثر ماندگارتری می‌گذارد. مردم با بسیاری از غزل‌های حافظ از طریق آواز شجریان دمخور شدند. او نقش مؤثری در شیوع شعر حافظ داشته است. هرچند شعر حافظ به دلایل دیگر هم در بین مردم طرفدار دارد، ولی آن تأثیری که صدا و آهنگ خوش و موسیقی در روح انسان می‌گذارد، تأثیر دیگری است. بنابراین، باید گفت اهتمام زنده‌یاد شجریان برای انتخاب شعرهای ناب فارسی از حافظ، سعدی، مولانا، خیام، باباطاهر، سایه و شفیعی‌کدکنی، در انتشار آثار ادبی مؤثر بوده و آن را جاودانه کرده‌است».

خوانندۀ بافرهنگِ شعرشناس

دکتر ابوالقاسم قوام، استاد ادبیات فارسی هم در ابتدا از آشنایی بیش از پنجاه ساله‌اش با آثار استاد شجریان می‌گوید و این‌که او فرصت‌های زیادی پیدا کرد تا تبدیل به انسانِ فرهنگیِ تمام‌عیار شود. او دربارۀ خدمات استاد شجریان به شعر و ادبیات فارسی می‌گوید: «زنده‌یاد شجریان با فرهنگ ایرانی پیوندی عمیق داشت. شعر فارسی آینه تمام‌نمای فرهنگ ایرانی است. شاعران سرآمد شعر فارسی از قدیم و جدید جلوه‌های مختلف فرهنگ ایرانی را انعکاس داده‌اند و استاد شجریان این جنبه‌های فرهنگ ایرانی را جذب کرد. او درک و فهم عمیقی از شعر به لحاظ محتوایی و ظرافت‌های ادبی داشت. مصاحبت طولانی با هوشنگ ابتهاج و شفیعی‎کدکنی و… به این درک و دریافت کمک و هوش و ذوق و غنای فرهنگی او را تقویت کرد. این باعث شد نمونه‌های عالی شعر فارسی را با صدای خوشی که داشت، بخواند. زنده‌یاد شجریان تنها اشعار عاشقانه را نخوانده، بلکه موضوعات مختلف شعر فارسی از جمله عارفانه و اجتماعی را اجرا کرده‌است. کار مهم استاد شجریان این بود که نمونه‌های شعر فارسی را که برای عموم معرفی‎شده نبود، با آواز در اختیار همگان قرار داد و با ذهن و زبان آن‌ها آشنا کرد. از رهگذر آثار زنده‌یاد شجریان می‌توان بهترین گزیده‌ها و منتخب‌ها را از شعر فارسی تهیه کرد. به عنوان مثال، آن‌چه از سعدی خوانده بهترین نمونه‌هاست؛ همین‌طور آثاری که از حافظ، مولانا، باباطاهر، خیام و دیگران خوانده‌. او فقط اهل خواندن نبود و انتخاب شعرش هم حساب و کتاب داشت. شجریان خواننده بافرهنگِ شعرشناس ریشه‌داری بود. او غزل‌ِ انتخابی‌اش را مناسب‌سازی می‌کرد؛ به این معنا که خودش را ملزم نمی‌کرد همه ابیات را بخواند؛ مثلاً وقتی می‌خواست غزلی از سعدی یا حافظ بخواند، ابیاتی را کنار می‌گذاشت و بعد با توجه به حال و هوای حاکم بر شعر، یک دستگاه انتخاب و ابیات غزل را متناسب با گوشه‌ها، پس و پیش می‌کرد و وضعیت عاطفی هر بیت را با گوشه‌ها تطبیق می‌داد. وقتی برای اجرای غزل «یاری اندر کس نمی‌بینیم یاران را چه شد» دستگاه همایون و گوشه بیداد را انتخاب می‌کند، تناسب حس حسرت غزل با دستگاه همایون و گوشۀ بیداد نشان‌دهندۀ شناخت او از شعر و موسیقی است.»

دقت شجریان در درست خواندنِ اشعار

این پژوهشگر ادبیات فارسی در ادامه از دقت نظر و توجه استاد شجریان در درست‌ خواندن اشعار فارسی می‌گوید: «من در میان آثار ایشان غلط‌خوانی در شعر به خاطر ندارم. با این که کارهای زنده ایشان و خوانده‌های فضای خصوصی‌شان را بسیار شنیده‌ام، ولی غلط‌خوانی از ایشان به یاد ندارم». دکتر قوام در پاسخ به این سوال که چرا زنده‌یاد شجریان به سراغ خواندن اشعار شاهنامه فردوسی نرفت، این‌طور گفت: «موسیقی دستگاهی ایرانی، حماسی نیست و متناسب با حال و هوای شعر بزمی است. شعر فردوسی رزمی است و به لحاظ حال و هوا و حس، با موسیقی دستگاهی تناسب ندارد. ضمن این‌که نکته‌ای را از یکی از دوستان قدیمی زنده‌یاد شجریان درباره این موضوع شنیده‌ام که ایشان گفته‌اند: ابیات شاهنامه فردوسی داستانی و به هم پیوسته است و ما در داستان مانند غزل، فرصت انتخاب و گلچین ابیات را نداریم.»

ویژگی‌  منحصر به فرد موسیقایی

دکتر شاهین فرهت، استاد محمدرضا شجریان را خواننده‌ بزرگی می‌داند و درباره ویژگی‌های منحصر به فرد وی می‌گوید: «محمدرضا شجریان یکی از پرتکنیک‌ترین خواننده‌های معاصر در زمینه ردیف موسیقی ایرانی است. او قدرتی خداداد در حنجره و توانایی در آواز داشت که از جهت وسعت صدایی هم، بسیار وسیع بود و در عین حال که به ردیف موسیقی ایرانی وارد بود، تجربه بسیار بالایی داشت. شجریان از زمان جوانی، در بعضی از برنامه‌های گل‌ها، بعد از مرحوم پیرنیا حضور داشت، در برنامه برگ سبز شرکت کرد و بعدتر، این روند را با اجرای کنسرت‌های بسیار جدی در موسیقی ایرانی ادامه داد. او در این کنسرت‌ها، ردیف را با آواز در تمام دستگاه‌ها که برنامه سنگینی بود، به خوبی اجرا کرد.»

شبیه رضاقلی‌میرزا ظلّی

توانایی استاد شجریان در تکنیک، بسیار بالا بود. این را شاهین فرهت می‌گوید و در توضیح این ویژگی آن مرحوم می‌افزاید: «البته تُن صدای شجریان، به زیبایی صداهایی مثل بنان یا قوامی نبود، ولی از جهت تکنیک، واقعاً قابل مقایسه با خوانندگان قدیمی مثل رضا قلی میرزا ظلی، خواننده و استاد موسیقی سنتی ایران و در ارتباط با موسیقی ردیف و توانایی‌های این عرصه، به خصوص از جهت تکنیکی بسیار بالا بود. خوشبختانه شجریان در زمانی زندگی کرد که دستگاه ضبط صدا وجود داشت و اکنون آثارش در دسترس علاقه‌مندان قرار دارد. همین که امروز آثار شجریان به عنوان یک خواننده توانا، می‌تواند مورد توجه، بهره‌برداری، تقلید و بهره‌گیری از سبکش قرار گیرد، نکته مثبتی است.»