با حمله‌ عراق در شهریور ماه 1359، ایران هشت سال تمام درگیر دقاعی مقدس شد و پیرو آن انواع موسیقی که پیامد جنگ بود (نوحه‌ها، اشعار مذهبی، سرودها و تصنیف‌های رزمی و حماسی و …) به وجود آمد. کارشناسان بر این اعتقادند که ویژگی موسیقی دوران جنگ، اصالت و هویت و مردمی بودن آن بود که تاثیر کاربرد خود را در تجربه و عمل نشان داده بود. این موسیقی مطابق روح، سلیقه و نیاز درونی مردم ایران خلق شد و بی‌شک جزء سرمایه موسیقایی این کشور به شمار می‌آید.

بررسی موسیقی هشت سال دفاع مقدس نماهایی از اجراهای مختلف را در برابر دیدگانمان قرار داد كه این اجراها موسیقی سنتی، محلی، نوحه، سرود و مارش و … هر كدام به چه شكل و تا چه اندازه‌ای تاثیرگذار بوده‌‌اند. اكثر سرودهای اجرا شده‌ دوران جنگ اشعار حماسی و رزمی داشته و ملودی‌ها معمولی و به دور از ریتم حماسی بوده‌اند.

در اواخر این دور تصانیف با نام سرود اجرا پخش می شدند. در طول هشت سال دفاع مقدس موسیقی جزو اركان مهم در تشجیع رزمندگان جبهه‌های حق علیه باطل در رویارویی با دشمن بوده است؛ اما در این گزارش کوتاه به بررسی نقشِ ارکستر سمفونیک تهران در زمانِ دفاع هشت ساله خواهیم پرداخت و تاثیری که در این باره گذاشت.

ارکستر سمفونیک نه فقط در مراسم رسمی نظام تازه‌ تأسیس جمهوری اسلامی مانند افتتاح مجلس به اجرای کنسرت پرداخت که راهی مراکزی مثل بیمارستان روانی امین‌آباد، اداره برق تهران، ورزشگاه آزادی و حتی میدان‌ها و خیابان‌های عمومی پایتخت شد؛ اما این‌ها، تنها تغییر در برنامه‌های ارکستر سمفونیک تهران نبود. با شروع جنگ و ادامه آن و البته بر اساس اعلام آمادگی قبلی، ارکستر راهی مناطق جنگی هم شد؛ سفرهایی که به گواه اعضای آن، نه فقط تلاشی برای بقای ارکستر محبوبشان که راهی برای مبارزه با دشمن متجاوز هم بود، این بار اما به زبان موسیقی. در دوران هشت سال دفاع مقدس، ارکستر سمفونیک تهران در مناطقی چون حاج عمران، فاو، شلمچه و چند منطقه‌ی دیگر به اجرای برنامه پرداخت.

به گزارش سایت تاریخ ایرانی، حسین خضرلوزاده، سرپرست وقت مرکز سرود و آهنگ‌های انقلابی در نامه‌ای خطاب به بهمن پورقناد، مدیر وقت ارکستر ـ و مدیر ارکستر اپرا در سال‌های قبل انقلاب ـ از او خواست ظرف مدت پنج روز، ارکستر را برای سفر و اجرایی ۱۰ روزه‌، در «جبهه‌های نور علیه ظلمت» آماده کند.

نخستین سفر ارکستر سمفونیک تهران به مناطق جنگی ایران در اردیبهشت‌ماه ۱۳۶۵ انجام شد؛ سفری با اتوبوس، همراه با تمام سازهای ارکستر و جمعیت تقریباً ۱۰۰ نفری نوازندگان و گروه کُر. البته در تمام این سفر‌ها، نوازندگان و خوانندگان زن ارکستر غایب بودند و جای خالی آن‌ها را نوازندگان مرد دیگری پر کرد. غیر از این سفر، ارکستر تنها یک بار دیگر، تماماً به جبهه سفر کرد. مشکلاتی مثل حمل‌و‌نقل سازهای زهی و اسکان اعضا باعث شد ارکستر سمفونیک تهران در طول هشت سال جنگ، تنها دو بار به صورت کامل راهی جبهه‌های جنگ شود که در هر دوی آن‌ها نادر مرتضی‌پور، نوازنده کنترباس و رهبر جوان و تازه ارکستر، آن را هدایت می‌کرد.
۱۷ سفر دیگر، تنها با حضور گروه سازهای بادی انجام شد؛ یعنی سازهای بادی چوبی، سازهای بادی مسی و پرکاشن‌ها که رهبری ارکستر در این سفر‌ها بر عهده ابراهیم‌ نظری، نوازنده فلوت ارکستر بود. این ۱۷ سفر علاوه بر جبهه جنوب، شامل اجرای کنسرت در جبهه‌های غرب و چند جزیره هم می‌شد.

در این اجراها، جای کت‌وشلوار مشکی و پیراهن سفید اعضای ارکستر و گروه کُر را پیراهن‌های سربازی خاکی‌رنگی گرفته بود که حالا دیگر برای اعضای ارکستر حکم نوعی لباس‌ فرم را پیدا می‌کرد. ارکستری که تا پیش از آن، تجربه‌اش به اجرا در سالن‌های مجهز و البته با دیسیپلین خاص موسیقی کلاسیک محدود بود، حالا در دشت‌های باز، پادگان‌های نظامی، سنگر‌ها، چادر رزمندگان و حتی مساجد به اجرا می‌پرداخت. آن‌طور که از عکس‌های باقی‌مانده پیداست نوازندگان معمولاً نازک‌طبع ارکستر، در مواردی نیز با نشستن روی جعبه خالی مهمات و آذوقه به اجرا می‌پرداختند.

مهرداد کاظمی، محمد گلریز، حسین سرشار و اسفندیار قره‌باغی از جمله خوانندگان سولوی ارکستر در این سفر‌ها بودند. البته از خوانندگان امروزی رشید وطن‌دوست هم در این سفر‌ها حضور داشت که در آن زمان تنها در گروه کُر به اجرا می‌پرداخت.

از نوازندگان شناخته‌شده سازهای زهی ارکستر سمفونیک در این سفر‌ها می‌توان به سیاوش ظهیرالدینی نوازنده ویولن آلتو، ارسلان کامکار نوازنده ویولن، علیرضا خورشیدفر و پرویز بیات نوازندگان کنترباس اشاره کرد. جاوید مجلسی و مسعود غریب‌نواز از نوازندگان هورن، علیرضا قوامی و منوچهر پناهی از نوازندگان سازهای کوبه‌ای، مصطفی منفردمنش و اکبر محمدی از نوازندگان کلارینت، مرحوم کیومرث میردادیان و مرحوم امیر بهشتی از نوازندگان ترومپت، رضا دبیری از نوازندگان ترومبون، محمدرضا احمدیان از نوازندگان فاگوت و رضا خدامی از نوازندگان فلوت هم از جمله نوازندگان سازهای بادی در طول این سفر‌ها بودند. بهمن پورقناد، نادر مرتضی‌پور و ابراهیم نظری اگرچه تا پیش از انقلاب به ‌عنوان نوازنده در ارکستر فعالیت می‌کردند، اما در این سفر‌ها به ‌عنوان مدیر و رهبر ارکستر حضور داشتند.

در همین سفرها بود که تعدادی از اعضای ارکستر جانباز شدند و در برخی موارد، جانبازان تا سال‌ها بعد از پایان جنگ هم از آن مطلع نشدند. سفر ارکستر به حلبچه، اگرچه مدتی پس از بمباران شیمیایی این شهر انجام شد، اما از آن به عنوان یکی از دلایل این جانبازی‌ها یاد می‌شود.

ابراهیم نظری و مهرداد کاظمی و محمدرضا جعفری ـ صدابردار ارکستر ـ از جمله کسانی هستند که جانباز شده‌اند.

بیش‌تر نوازندگان آن زمان ارکستر، از فارغ‌التحصیلان هنرستان عالی موسیقی تهران و تبریز بودند که مثلاً در هنرستان عالی درس ارکستراسیون را زیر نظر مرتضی حنانه، تئوری موسیقی را نزد مصطفی پورتراب و هارمونی را از حسین ناصحی فرا گرفته بودند.

آثار معمول اجراشده در این سال‌ها، معمولاً آثاری بودند که در فاصله سال‌های ۵۷ تا ۶۰ ساخته شده و از رادیو و تلویزیون پخش می‌شدند؛ قطعاتی مثل «الله ‌اکبر، خمینی رهبر» یا «خمینی ‌ای امام» یا حتی سرود ملی وقت جمهوری اسلامی ایران یا‌‌ همان «شد جمهوری اسلامی به ‌پا» ساخته محمد بیگلری‌پور. یکی از قطعات مهم و شنیدنی آن دوران، قطعه «ای لشگر صاحب ‌زمان» است.

این قطعه که احتمالاً بر اساس یک ملودی محلی جنوبی شکل گرفته، با تنظیم حشمت سنجری و خوانندگی مهدی شمس نیکنام یکی از حماسی‌ترین و کوبنده‌ترین آثار اجراشده در جبهه‌هاست. این قطعه توسط صادق آهنگران هم به ‌صورت نوحه در جبهه‌های جنگ اجرا شده است. قطعه «بوی بهار» از دیگر ساخته‌های معروف ریاحی با مطلع «آب زنید راه را»، اگرچه به ‌دلیل پخش دائم آن از صداوسیما در روز ۱۲ بهمن و بازگشت امام‌ خمینی، احتمالاً این تصور را ایجاد کرده که در سال‌های پیروزی انقلاب ساخته شده، اما این اثر هم در سال‌های آخر جنگ ساخته و همراه ارکستر سمفونیک تهران با خوانندگی سیامک علیقلی و مهرداد کاظمی ضبط شد.

قطعه «ساربان» با مطلع «ای ساربان آهسته ران، کارام جانم می‌رود» که بیشتر در ایام ارتحال امام خمینی از رادیو و تلویزیون پخش شده و می‌شود نیز از ساخته‌های دوران جنگ است. حسن ریاحی آن را در اواسط جنگ ساخت و نادر مرتضی‌پور همراه ارکستر سمفونیک تهران و خوانندگی مهرداد کاظمی در پاییز ۱۳۶۶ ضبط کرد. مجید انتظامی از دیگر نوازندگان ارکستر سمفونیک تهران، «سمفونی خرمشهر» را پیش از آزادی آن در خرداد ۱۳۶۱ نوشت که البته در سال‌های بعد ضبط شد.

«رشید وطن دوست» (خواننده) آن دوران را چنین توصیف می‌کند: «با شروع جنگ تحمیلی تصمیم گرفته شد چند برنامه توسط تعدادی از نوازندگان و هنرمندان ارکستر سمفونیک تهران در جبهه ها اجرا شود و به همین منظور به همراه تعدادی از همکارانم تصمیم گرفتیم به صورت داوطلبانه در این برنامه حضور پیدا کنیم. در آن زمان گرچه تجربه چندانی برای اجرای زنده در شرایط خاص را نداشتم و عمده فعالیت‌هایم روی صحنه و اجرای آثار کلاسیک بود؛ اما با افتخار پذیرفتم که در این شرایط سخت برای رزمندگان عزیزمان برنامه هایی را اجرا کنیم.»

او هم‌چنین ادامه داده است: «حضور مجموعه نوازندگان و هنرمندان ارکستر سمفونیک تهران در جبهه ها آن هم در پادگانی که هزار رزمنده به تماشای برنامه نشسته اند برای همه ما تجربه ارزشمندی بود و هیچ گاه آن را فراموش نمی‌کنیم. اجرای رپرتوار حماسی در کنار نوحه‌سرایی‌ها و مداحی‌هایی که طبق روال برنامه ها در آنجا اجرا می شد شرایط متفاوتی را برای رزمندگان خلق کرده بود و برای ما هم خیلی با اجرای صحنه ای تالار وحدت تفاوت داشت. ما در کنار رزمندگانی که صندلی خاصی برای نشستن داشتند، می خواندیم و پس از آن با آنها در چادرها غذا می خوردیم. همین شیوه زندگی به قدری برای من جالب توجه بود که هنوز با گذشت ۳۰ سال از دوران دفاع مقدس آنها را به یاد دارم.»

منبع: موسیقی ما